Pasinaon Sejarah

Gangsa Pakurmatan Sekaten

Gamelan Sekaten

Perayaan Sekaten sebagai peringatan kelahiran Nabi Muhammad SAW yang digelar pada bulan Rabiulawal atau wulan Mulud di Karaton Surakarta, selalu ditandai dengan miyosipun gangsa atau dikeluarkannya gamelan dari Karaton Surakarta menuju Kagungan Dalem Masjid Agung Surakarta. Gamelan yang kemudian diletakkan di Bangsal Pagongan kompleks Kagungan Dalem Masjid Agung Surakarta tersebut, lazim dikenal masyarakat sebagai Gamelan Sekaten.

Sejarah Gamelan Sekaten

Kehadiran gamelan Sekaten tidak terlepas dari peranan kerajaan-kerajaan Islam pada saat para wali di Jawa menyebarkan ajaran agama Islam. Dimulai pada era pemerintahan Sultan Syeh Alam Akbar I atau Raden Patah di Kasultanan Demak. Dalam suatu musyawarah para wali, Sunan Kalijaga mengusulkan agar menggunakan gamelan sebagai daya tarik awal bagi penyebaran agama Islam.

Diceritakan dalam catatan Pradjapangrawit bahwa gamelan merupakan pusaka yang menjadi kesenangan orang Jawa.

Murih tumunten kasembadan ing sedya, kedah mawi sarana angawonteni kabudayan Jawi ingkang dipun karemi ing tetiyang Jawi; kaanggep pusaka Jawi, inggih punika gangsa. Angawonteni gangsa ingkang dipun pasang wonten ing sacelaking masjid, katabuh ingkang seru sanget, supados kamirengan saking katebihan. Langkung-langkung ingkang mboten tebih, saged mireng cetha sanget. Mesthi kathah tetiyang Jawi ingkang sami mara, dhateng aningali utawi mirengaken gangsa wau. Amargi sampun sawatawis mboten sami mirengaken gangsa ingkang dipun karemi sanget, kaanggep pusaka Jawi ingkang sakalangkung pinundhi-pundhi. Lha ing ngriku punika panggenanipun nandukaken daya sarana ingkang sae sanget.” 

( Untuk mencapai segala hal yang diinginkan maka harus menggunakan sarana kebudayaan Jawa yang sangat dikagumi oleh orang Jawa, dianggap pusaka Jawa, yaitu gamelan. Gamelan tersebut ditabuh di dekat masjid dengan suara yang sangat keras supaya terdengar dari kejauhan. Lebih ­lebih yang berada di dekatnya dapat mendengarkan dengan jelas sekali. Bisa dipastikan banyak orang Jawa yang datang melihat atau mendengarkan gamelan. Karena sudah agak lama mereka tidak mendengarkan gamelan yang menjadi kesenangan orang Jawa. Gamelan dianggap pusaka yang sangat dihargai. Dalam gamelan tersimpan manfaat yang sangat bagus.)

Gamelan Sekaten awalnya digunakan sebagai sarana penyebaran agama sekaligus sebagai daya tarik masyarakat dalam perayaan Sekaten di era Kasultanan Demak. Setelah runtuhnya Kasultanan Demak, tidak ditemukan informasi yang jelas tentang gamelan Sekaten. Baru pada era Kangjeng Susuhunan Sultan Agung Hanyakrakusuma ( 1613 - 1645 ) gamelan Sekaten kembali menunjukkan keagungannya sebagai pusaka kepraboning nata.

Kangjeng Sultan Agung membuat gamelan Sekaten “baru” dan diberi nama Kangjeng Kyai Guntur Sari pada tahun 1566 Jawa. Angka tahun ini didapat berdasarkan sengkalan yang tertera pada rancakan saron dan demung gamelan Sekaten Kangjeng Kyai Guntur Sari. Pada bagian tersebut terdapat ukiran yang berupa buah semacam nanas dan buah-buahan yang lain ditempatkan pada sebuah tempat. Ukiran tersebut jika dibaca berbunyi rerenggan wowohan tinata ing wadhah yang menunjukkan angka tahun 1566 atau 1644 Masehi.

Gamelan Sekaten awalnya digunakan sebagai sarana penyebaran agama sekaligus sebagai daya tarik masyarakat dalam perayaan Sekaten di era Kasultanan Demak.

Pada tahun 1791 Susuhunan Paku Buwana IV membuat gamelan Sekaten dengan volume dan ketebalan bentuk yang lebih besar dibandingkan dengan Kangjeng Kyai Guntur Sari yang diberi nama Kanjeng Kyai Guntur Madu. Pembuatan gamelan Sekaten ini menunjukkan konsistensi Paku Buwana IV dalam penyebaran Islam dengan menggunakan gamelan Sekaten yang telah ada sejak masa kerajaan Demak. 

“ Sarêng ing taun 1718, tinêngêran èsthi nata wiku raja, Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping IV, misuwuring asma Ingkang Sinuhun Bagus, ing Surakarta Adiningrat, kagungan karsa iyasa găngsa Sakatèn, kadamêl langkung agêng saha kandêl, angungkuli kagungan dalêm găngsa Sakatèn iyasan Mataram. Kaparingan nama: Kiyai Nata Jenggod, sarta karan Sakatèn Agêng, mawi sangkalan mêmêt awujud naga kêkalih mawi makutha, pêthitipun mulêt dados satunggal, wontên ing sanginggil gayor (gayor ingkang kangge anggandhulakên gong) mênggah maksuding sangkalan wau makatên: naga raja nitih tunggal, ăngka 1718, ing warsa Je, kagungan dalêm găngsa Sakatèn lajêng dados kalih rancak, Sakatèn Agêng lan Sakatèn Alit. Ingkang agêng yasan dalêm P.B. IV. ing Surakarta. Ingkang alit yasan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Sultan Agung Prabu Anyakrakusuma, ing Mataram.”

( Pada tahun 1718 ( Jawa ), ditandai dengan sengkalan esthi nata wiku raja, Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan Pakubuwana IV, yang terkenal dengan nama Ingkang Sinuhun Bagus, di Surakarta Hadiningrat, beliau memiliki keinginan menciptakan gamelan Sekaten, yang dibuat lebih besar dan lebih tebal mengungguli gamelan Sekaten yang dibuat oleh Mataram. Dinamai dengan nama : Kiyai Nata Jenggod atau gamelan Sekaten Ageng ditandai dengan ragam hias berwujud dua naga bermahkota diatas gayor ( tempat menggantungkan gong ) dengan maksud sebuah sengkalan : naga raja nitih tunggal berangka 1718 di tahun Je. ( 1791 Masehi ).Dengan demikian Karaton Surakarta memiliki dua set gamelan Sekaten, yakni Sekaten Ageng buatan Pakubuwana IV di Surakarta, dan gamelan alit buatan Ingkang Sinuhun Kangjeng Sultan Agung Prabu Anyakrakusuma di Mataram. )

Wedhapradăngga, Warsadiningrat, 1944

Dengan demikian, Karaton Surakarta Hadiningrat pun kini memiliki dua perangkat gamelan Pakurmatan Sekaten yakni Kangjeng Kyai Guntur Madu dan Kangjeng Kyai Guntur Sari yang ditabuh bergantian di Kagungan Dalem Masjid Agung Surakarta setiap bulan Rabiulawwal atau Mulud. 

Dua gendhing wajib pada awal penyajian Sekaten adalah Ladrang Rambu dan Ladrang Rangkung. Rambu ditafsirkan berasal dari kata Arab Robbuna yang berarti Allah Tuhanku dan Rangkung ditafsirkan juga berasal dari kata Arab Rokhun yang berarti jiwa besar atau jiwa yang agung. 

Share this post
Tag 1
Tag 2
Tag 3
Tag 4